6 cặp phạm trù triết học

Triết học, với tư cách là một môn học nghiên cứu về những vấn đề cơ bản và phổ quát nhất của tồn tại, tư duy và nhận thức, sử dụng các phạm trù triết học như những công cụ tư duy để khám phá và giải thích thế giới. 6 cặp phạm trù triết học cơ bản, được trình bày dưới đây, đóng vai trò then chốt trong việc hình thành nên hệ thống triết học Mác-Lênin và cung cấp một phương pháp luận khoa học để phân tích và giải quyết các vấn đề xã hội.

Phạm trù triết học là những khái niệm trừu tượng, khái quát nhất phản ánh các mặt, thuộc tính, mối liên hệ chung và cơ bản nhất của sự vật, hiện tượng trong thế giới. Mỗi lĩnh vực khoa học đều có hệ thống phạm trù riêng, ví dụ như “số”, “hình” trong toán học; “khối lượng”, “vận tốc” trong vật lý; “hàng hóa”, “giá trị” trong kinh tế học. Triết học, với phạm vi nghiên cứu rộng lớn, bao hàm các phạm trù phản ánh những quy luật phổ biến nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.

Sơ đồ tư duy về 6 cặp phạm trù triết học cơ bảnSơ đồ tư duy minh họa 6 cặp phạm trù triết học cơ bản, giúp người học dễ dàng nắm bắt và ghi nhớ kiến thức.

Theo chương trình Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin, 6 cặp phạm trù triết học cơ bản bao gồm: cái chung – cái riêng, bản chất – hiện tượng, tất nhiên – ngẫu nhiên, nguyên nhân – kết quả, nội dung – hình thức, và khả năng – hiện thực.

Cái chung – cái riêng: Cái chung là những đặc điểm, tính chất phổ biến của một nhóm sự vật, hiện tượng, trong khi cái riêng là những đặc điểm, tính chất riêng biệt của từng cá thể trong nhóm đó. Ví dụ, “con người” là cái chung, mang những đặc điểm chung như sinh, lão, bệnh, tử. “Nguyễn Văn A” là cái riêng, với những đặc điểm cá nhân như ngoại hình, tính cách.

Bản chất – hiện tượng: Bản chất là tổng hợp những thuộc tính bên trong, ổn định, quy định tính chất của sự vật, hiện tượng. Hiện tượng là biểu hiện bên ngoài, trực tiếp của bản chất. Ví dụ, hiện tượng Mặt Trời mọc đằng Đông, lặn đằng Tây là biểu hiện của bản chất Trái Đất tự quay quanh trục.

Tất nhiên – ngẫu nhiên: Tất nhiên là những gì chắc chắn xảy ra trong những điều kiện nhất định, còn ngẫu nhiên là những gì có thể xảy ra hoặc không xảy ra trong cùng điều kiện. Ví dụ, Mặt Trời mọc đằng Đông là tất nhiên, còn việc gặp một người bạn cũ trên đường là ngẫu nhiên.

Nguyên nhân – kết quả: Nguyên nhân là hiện tượng, sự vật tác động và gây ra hiện tượng, sự vật khác (kết quả). Ví dụ, mưa lớn (nguyên nhân) gây ra lũ lụt (kết quả).

Nội dung – hình thức: Nội dung là tổng hợp các yếu tố bên trong, bản chất, quyết định sự vật, hiện tượng. Hình thức là cách thức tồn tại và biểu hiện của nội dung. Ví dụ, nội dung của một cuốn sách là tư tưởng, cốt truyện, còn hình thức là thể loại, ngôn ngữ, cách trình bày.

Khả năng – hiện thực: Hiện thực là cái đã và đang tồn tại khách quan. Khả năng là xu hướng phát triển tiềm tàng trong hiện thực, có thể trở thành hiện thực khi có đủ điều kiện. Ví dụ, hạt giống (hiện thực) có khả năng nảy mầm (khả năng) khi có đủ nước, ánh sáng và nhiệt độ.