Chế định Quyền Con Người và Nghĩa Vụ Cơ Bản của Công Dân theo Hiến Pháp năm 2013

Tư tưởng Hồ Chí Minh về quyền con người là nền tảng vững chắc cho chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân trong Hiến pháp. Người khẳng định quyền con người gắn liền với độc lập dân tộc và chủ quyền quốc gia, đồng thời nhấn mạnh độc lập phải đi đôi với hạnh phúc và tự do của nhân dân. Quan điểm này phù hợp với các công ước quốc tế về quyền con người, coi quyền tự quyết dân tộc là tiền đề cho việc thực hiện các quyền con người khác.

Tư tưởng “dân là gốc” của Hồ Chí Minh thể hiện rõ nét qua việc đề cao các quyền tự do báo chí, tư tưởng, lập hội, hội họp, cư trú và xuất dương. Người đặc biệt quan tâm đến các quyền cơ bản của người dân như quyền được ăn, mặc, ở và học hành. Những quan điểm này đã tạo nên sức sống mãnh liệt cho tư tưởng Hồ Chí Minh, trở thành nền tảng cho chế độ Hiến pháp Việt Nam, với nguyên tắc cốt lõi là “đảm bảo các quyền tự do dân chủ”.

Hồ Chí Minh cũng nhấn mạnh việc bảo vệ quyền con người bằng pháp luật và xây dựng pháp luật theo lý tưởng dân quyền. Người chủ trương ghi nhận các quyền, tự do và nghĩa vụ trong Hiến pháp, đồng thời khẳng định cần có một Hiến pháp dân chủ, được xây dựng theo lý tưởng dân quyền. Tuyên ngôn Độc lập và tư tưởng Hồ Chí Minh đã định hướng cho việc xây dựng và hoàn thiện chế định quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân.

Chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân được xây dựng dựa trên chủ quyền nhân dân, với bản chất “của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân” của Nhà nước. Chủ quyền nhân dân là nguyên lý cho việc quy định chế độ chính trị và định hướng mối quan hệ giữa Nhà nước và công dân. Trong Nhà nước pháp quyền, quyền công dân hòa quyện với mục đích hoạt động của Nhà nước, nhấn mạnh chức năng phục vụ của Nhà nước đối với nhân dân.

Chế định này được xây dựng trên nguyên tắc tôn trọng quyền con người, được Hiến pháp năm 2013 đề cập đến cả “quyền con người” và “quyền công dân”. Việc xem xét mối quan hệ giữa hai khái niệm này giúp thấy rõ xu hướng bảo đảm quyền cá nhân và công dân trong quá trình xây dựng pháp luật. Một nguyên tắc quan trọng khác là quyền công dân không tách rời nghĩa vụ công dân. Cá nhân vừa được hưởng quyền, vừa có nghĩa vụ với cộng đồng và Nhà nước. Hai nghĩa vụ cơ bản của công dân là tuân thủ pháp luật và duy trì trật tự xã hội, cần được thực hiện trên cơ sở tự nguyện và niềm tin.

Trách nhiệm của Nhà nước trong việc bảo đảm quyền công dân là một nguyên tắc xuyên suốt chế định này. Hiến pháp năm 2013 sử dụng thuật ngữ “bảo đảm”, thể hiện mức độ trách nhiệm cao của Nhà nước, vượt lên trên việc tôn trọng và bảo vệ. Nhà nước có vai trò thúc đẩy nhận thức về quyền và tạo cơ chế thực hiện quyền trên nguyên tắc bình đẳng và nhân đạo, đặc biệt đối với các nhóm dễ bị tổn thương. Việc quy định quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân trong Hiến pháp và luật nhằm hướng tới “ý chí chung” và ngăn ngừa việc hạn chế quyền tự do bằng các văn bản dưới luật.

Chế định quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân được xây dựng dựa trên các nguyên tắc của Đảng Cộng sản Việt Nam, bao gồm chủ quyền quốc gia, quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân, sự lãnh đạo của Đảng, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, thực hiện dân chủ, nhân đạo, tôn trọng và bảo đảm quyền con người, bình đẳng trước pháp luật và quản lý nhà nước bằng pháp luật. Các nguyên tắc này chi phối việc xây dựng các quy định về quyền, nghĩa vụ, cơ chế bảo đảm quyền và trách nhiệm của Nhà nước.

Hiến pháp năm 2013 ghi nhận đầy đủ các quyền tự do cá nhân, quyền kinh tế, văn hóa, xã hội và quyền của các nhóm đặc thù như trẻ em, thanh niên, người có công. Chế định này bao gồm các nguyên tắc hình thành, các quy định về quyền và nghĩa vụ trên các lĩnh vực chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội, và quyền của người Việt Nam ở nước ngoài, người nước ngoài ở Việt Nam. Một số ý kiến đề xuất bổ sung vào Hiến pháp các quy định về quyền được bảo lãnh, quyền tự bảo vệ, quyền im lặng, quyền được thông báo khi bị bắt…

Kỹ thuật diễn đạt trong Hiến pháp cần thể hiện tính tối cao của nó. Cần nghiên cứu kỹ lưỡng việc hạn chế quyền, đảm bảo việc hạn chế này cũng phải dựa trên tinh thần và nguyên tắc của Hiến pháp. Có ý kiến đề xuất bổ sung nguyên tắc “công dân được làm những gì pháp luật không cấm”, tuy nhiên cần nghiên cứu kỹ lưỡng trước khi bổ sung vào Hiến pháp.

Cơ chế pháp lý thực hiện chế định này bao gồm các biện pháp đưa quy định của Hiến pháp vào cuộc sống, cụ thể hóa các quy định, đề ra cách thức thực hiện quyền và nghĩa vụ, quy định chế độ trách nhiệm và thiết chế bảo vệ quyền. Việc tuyên truyền, nâng cao ý thức pháp luật là rất cần thiết để Hiến pháp đi vào cuộc sống. Việc hình thành cơ chế thực thi Hiến pháp không đồng nghĩa với việc mỗi quy định về quyền đều cần có luật riêng. Một số quy định mang tính định hướng cho việc thiết lập cơ chế bảo đảm quyền trên diện rộng.

Trách nhiệm của Nhà nước trong việc bảo đảm quyền được thể hiện qua nhiều hình thức, không chỉ bằng việc liệt kê trong một nhóm quy phạm. Cơ chế bảo đảm quyền phải được hình thành đồng bộ trong tất cả các quy định của Hiến pháp, bao gồm cả bản chất, mục đích của Nhà nước, trách nhiệm của cán bộ, công chức và các chính sách chủ đạo. Trong nền kinh tế thị trường, việc thực hiện quyền và nghĩa vụ công dân gắn liền với vai trò điều tiết của Nhà nước, đặc biệt là trong việc bảo đảm công bằng xã hội và phân phối thu nhập. Vai trò và trách nhiệm của Nhà nước cũng cần được xem xét qua mối quan hệ giữa Nhà nước và xã hội dân sự, trong bối cảnh phân hóa xã hội có thể xuất hiện trong nền kinh tế thị trường.